کیست مخاطی یا موکوسل به عارضه‌ای اطلاق می‌گردد که به صورت یک برآمدگی حاوی مایع روی لب یا دهان بروز میکند.
این بیماری که ظاهری شبیه به زگیل دهانی دارد، زمانی عود میکند که مسیر غدد بزاقی داخل دهان بنا به دلایلی خاص انسداد می‌یابد. اکثر موکوسل‌های دهانی روی لب پایینی ظاهر می‌شوند اما بعضی مواقع ممکن است هرجایی داخل دهان هم بروز کنند. این کیست‌های دهانی معمولاً موقتی و بدون درد هستند. اما در صورت بی‌توجهی و عدم رسیدگی ممکن است دائماً ظاهر شوند و عود کنند.
انواع کیست دهانی
موکوسل یا کیست‌های دهانی انواع متعددی دارند:
- کیست مخاطی برون‌ریز: این کیست شایع‌ترین نوع موکوسل دهانی است و ترشح یا برون‌ریزش بزاق دهان از غده بزاقی به داخل بافت مجاور علت اصلی بروز آن است. در نتیجه این مشکل یک برآمدگی یا ورم در ناحیه آسیبدیده عود میکند که معمولاً زخمی سرباز و بدون پوشش مخاطی است اما با بافت دانه‌دانه‌ای احاطه شده است.
- موکوسل دهانی احتباسی در اثر انسداد مجرای غده بزاقی ظاهر میشود و از همین جهت دارای دیواره مخاطی است. این نوع موکوسل در بین افراد سالمند 50 و 60 سال شایع است.
موکوسل دهانی را براساس محل بروز نیز طبقه‌بندی می‌کنند:
- موکوسل سطحی: این نوع ضایعه دهانی درست زیر سطح مخاطی دهان ظاهر میشود و در بیشتر موارد بعد از 30 سالگی رخ می‌دهد.
- موکوسل کلاسیک: این نوع موکوسل در لایه فوقانی غده بزاقی فرعی بروز میکند.
- موکوسل عمیق: بروز این نوع کیست دهانی در لایه تحتانی غشاء مخاطی شایع است.
علل بروز کیست‌های دهانی؟
ضربه ناگهانی یا تروما به دهان شایع‌ترین علت بروز موکوسل دهانی است ازجمله:
- گازگرفتن لب (متداول‌ترین علت بروز)
- ضربه خوردن از ناحیه گونه
- سوراخ شدن بافت اطراف لب بنا به هر دلیل مانند جراحی زیبایی
- دندان‌های مجاور علت بروز آسیب‌دیدگی مزمن باشند
رعایت نکردن بهداشت دهان و دندان و عادت گاز گرفتن لب در مواقع استرس ممکن است فرد را در معرض ریسک ابتلا به موکوسل دهانی قرار دهد. بعضی افراد نیز به خاطر استفاده از خمیردندان ضدجرم و به دنبال آن ایجاد حساسیت دچار این ضایعه دهانی می‌شوند.
کیست دهانی در افراد 10 تا 25 سال بسیار شایع است. اما، بروز آن به‌طورکلی در بین تمامی گروه‌های سنی متداول است. نرخ ابتلا به موکوسل در بین زنان و مردان یکسان است و فرق چندانی نمی‌کند.
علائم کیست‌های دهانی کدامند؟
علائم و نشانه‌های موکوسل دهانی به دو عامل بستگی دارد. اول اینکه کیست در کدام لایه از پوست قرار دارد و هر چند وقت یکبار عود میکند. بیشتر کیست‌ها بدون درد اما آزاردهنده هستند. اگر این ضایعه دهانی حالت مزمن پیدا کند و مرتب ظاهر شود به‌مرور زمان دردناک خواهد شد.
علائم کیست دهانی مجاور سطح پوست عبارتند از:
- افزایش ورم
- برآمدگی به رنگ مایل به آبی
- نرمی
- ایجاد زخمی به قطر کمتر از 1 سانتیمتر
علائم کیست‌هایی که در لایه‌های عمیق پوست قرار دارند عبارتند از:
- شکل مدور
- رنگی مایل به سفید
- نرمی
زمان مراجعه به پزشک
لازم است افراد در زمان مشاهده هر نوع موکوسل چه در داخل چه اطراف دهان به پزشک مراجعه کنند. پزشک در تشخیص صحیح بروز ضایعه دهانی به بیمار کمک خواهد کرد و از بروز سایر عارضه‌های جدی‌تر پیشگیری میکند. در صورتی که سایز کیست دهانی بزرگ است و ایجاد ناراحتی میکند بایستی جهت تعیین وقت با پزشک اقدام نمایید. اگرچه اکثر موکوسل‌های دهانی قطری کمتر از 1 سانتیمتر دارند، در موارد نادری ممکن است قطر آنها به 3.5 سانتیمتر هم برسد.
کیست‌های دهانی کوچک و بدون‌درد اغلب‌اوقات قابل تشخیص نیستند مگراینکه به دندان‌پزشکی مراجعه کنید. این نوع کیست‌ها عمدتاً داخل بافت دهان ظاهر می‌شوند. در این مواقع دندان‌پزشک بیمار را جهت درمان بیوپسی یا بافت‌برداری و سایر آزمایشات تشخیصی به پزشک عمومی ارجاع می‌دهد.
معمولاً پزشکان به بیماران پیشنهاد می‌کنند از دستمالی کردن کیست دهانی پرهیز کنید و اجازه دهید به‌خودی‌خود التیام یابد. اگر بعد از گذشت 2 ماه موکوسل دهانی همچنان وجود دارد مجدداً به پزشک مراجعه فرمایید.
نحوه تشخیص موکوسل دهانی به چه صورت است؟
تشخیص موکوسل دهانی به بررسی علائم و نشانه‌های بالینی بستگی دارد. نکته‌ای که پزشکان به آن توجه دارند این است که بدانند آیا بیمار سابقه ضربه ناگهانی یا تروما در اثر گازگرفتن لب داشته است یا خیر. پاسخ بیمار کمک شایانی به تشخیص صحیح و دقیق عارضه خواهد کرد.
در موارد خاصی به درمان بیوپسی یا بافت‌برداری کیست دهانی احتیاج است تا تشخیص درست حاصل گردد. طی این جراحی پزشک یک نمونه بافت ریز را جدا خواهد کرد. سپس با بررسی موشکافانه‌تر مشخص میشود که آیا کیست سرطانی است یا خیر.
درمان بیوپسی در موارد زیر ضروری است:
- کیست دهانی بزرگتر از 2 سانتیمتر باشد
- ظاهر موکوسل حکایت از لیپوم یا سرطان خوش‌خیم داشته باشد
- هیچ گونه عمل گازگرفتن لب یا ضربه ناگهانی به لب یا دهان صورت نگرفته باشد
روش درمان کیست دهانی به چه صورت است؟
نوع درمان به شدت موکوسل دهانی بستگی دارد. بعضی‌اوقات نیازی به درمان موکوسل نیست و با گذشت زمان خودبه‌خود خوب خواهند شد. کیست‌های دهانی سطحی نیز اغلب به‌خودی‌خود درمان خواهند شد. به منظور پیشگیری از بروز عفونت یا آسیب‌دیدگی بافت‌ها بهتر است از دستمالی کردن و خوددرمانی اجتناب ورزید. آن دسته از موکوسل‌های دهانی که مرتب عود می‌کنند و مزمن هستند احتیاج به اقدامات پزشکی درمانی بیشتری دارند.
درمان‌های خانگی
گاهی‌اوقات کسب بهبودی از عارضه موکوسل دهانی صرفاً با صبر و گذشت زمان حاصل می‌گردد. لازم است بیمار هر چند وقت یکبار کیست دهانی را چک کند که مبادا عفونی شود و سایز آن بزرگتر شود. شستشوی موکوسل دهانی با آب‌نمک ولرم در تسریع فرآیند بهبودی کمک‌کننده است.
اگر فردی هستید که مرتب لب و گونه خود را به هر دلیلی گاز میگیرید، بهتر است به دنبال راه‌حلی برای رفع این عادت غلط باشید. دقت کنید چه مواقعی اقدام به گاز گرفتن لب و گونه می‌کنید-آیا عادت غلط با استرس، اضطراب یا کسالت در ارتباط است یا خیر. زمانی که علت گاز گرفتن لب شناسایی شد وقت آن است تا به دنبال روشی برای متوقف کردن این عادت غلط باشید. جویدن آدامس‌های بدون‌قند یکی از روش‌های کاربردی و موثر است و از این طریق می‌توانید بدون آسیب رساندن به بافت دهان از شر این عادت غلط خلاص شوید.
هرچند برخی درمان‌های خانگی در درمان کیست‌های دهانی موثر هستند اما بهتر است به پزشک مراجعه کنید و تشخیص عارضه را به دست متخصص بسپارید. پزشک با انجام معاینات مشخص میکند که آیا بیماری جدی‌تری مانند سرطان دهان در بروز موکوسل دهانی دخالت دارد یا خیر.
شکاف دادن کیست
در اکثر موارد موکوسل‌ها ظرف چند روز و بدون احتیاج به مداخله از بین می‌رود. اغلب موارد کیست دهانی به‌سرعت التیام می‌یابند و جای زخم باقیمانده نیز درد خفیفی دارد. موکوسل دهانی زمانی عود میکند که مجرای بزاقی به‌طورصحیح برداشته نشود یا غدد بزاقی مجاور دچار آسیب‌دیدگی شده باشند. به همین منظور و برای پیشگیری از بروز هر نوع عفونت لازم است بیمار از دستمالی کردن یا با سوزن درآوردن کیست پرهیز نماید.
برش کیست‌های دهانی که مرتب عود می‌کنند معمولاً با یکی از روش‌های زیر انجام میشود:
- برش جراحی: لازم است این نوع برش با احتیاط کامل انجام گیرد تا از آسیب به رشته‌های عصبی دهان جلوگیری شود. درصورتی‌که کام دهان یا غده بزاقی مجاور صدمه ببیند ممکن است باعث عود کردن مجدد موکوسل گردد.
- کرایوتراپی(فریز یا سرمادرمانی) به درمانی گفته میشود که برای معدوم‌سازی بافت‌های ناخواسته از نیتروژن مایع استفاده میشود. به عبارتی نیتروژن مایع از پروب عبور داده میشود و بدین طریق ضایعات دهانی را منجمد میکند.
- لیزر دی‌اکسیدکربن جهت از بیخ کندن موکوسل دهانی
- الکتروکوتراسیون یا سوزاندن کیست دهانی
کیست‌های زیر دهان معمولاً با لیزردرمانی یا کرایوتراپی(فریز یا سرمادرمانی) از دهان خارج می‌شوند و غده آسیبدیده و کیست دهانی هر دو باهم برداشته خواهند شد.
جراحی موکوسل دهانی
از لحاظ نوع درمان بالینی و کنترل عارضه تفاوتی بین موکوسل‌های دهانی احتباسی (کیست‌هایی که مایع رادرون خود نگه میدارند) با موکوسل‌های مخاطی برون‌ریز(کیست‌هایی که ترشح دارند) وجود ندارد.
برش موکوسل دهانی از طریق جراحی متداول‌ترین شیوه درمانی محسوب می‌گردد. این نوع درمان مستلزم خارج کردن کیست، مخاط اطراف آن و بافت غددی است تا اینکه لایه عضلانی آشکار گردد. معمولاً تنها برش دادن لایه فوقانی کیست و بیرون ریختن محتویات داخل آن توصیه نمی‌شود چون با این کار احتمال عود کردن مجدد موکوسل زیاد است. این نوع جراحی نرخ بروز برخی عوارض را به‌شدت افزایش می‌دهد ازجمله احساس خارش و سوزش موقت روی پوست، شکل‌گیری جای‌زخم رشته‌رشته، و خونریزی. در تمامی مواردی که ضخامت دیواره رشته‌ای و کپسول‌مانند کیست از حد معمول بیشتر باشد، لازم است نمونه بافت به آزمایشگاه فرستاده شود و آزمایشات هیستوپاتولوژی یا آسیب‌شناسی بافت بر روی آن انجام گیرد تا عارضه نئوپلاسم (رشد غیرطبیعی بافت) غده بزاقی فرعی غیر محتمل دانسته شود.
مارسوپیالیزیشن به درمانی اشاره دارد که طی آن پوشش فوقانی کیست دهانی برداشته میشود به طوری که مایع درون آن به داخل دهان خالی شود. این تکنیک بیشتر برای درمان موکوسل‌های بزرگ مخصوصاً موکوسل زیر زبان کاربرد دارد، زیرا هیچگونه شکاف عمیقی در محل جراحی صورت نمی‌گیرد و آسیب جدی به رشته لبی عصب مغزی وارد نخواهد شد. لازم است کیست‌های دهانی کوچک به همراه غده‌های فرعی پیرامون آن به طور کامل برداشته شوند و جای زخم نیز بخیه بخورد تا خونریزی نکند و فرآیند بهبودی با سرعت بیشتری پیش برود.
مجرای موکوسل نگهدارنده بایستی با کاتر اشکی سوراخ شود تا از تخلیه کامل ترشحات بزاقی اطمینان حاصل گردد.
میکرو مارسوپیالیزیشن تکنیک درمانی دیگری است. یک بخیه ابریشمی ضخیم به داخل زخم موکوسل عبور داده میشود و سر زخم گره زده میشود. این بخیه باید به‌مدت 7 تا 10 روز سر جای خود باقی بماند و موکوسل طی این مدت کوچک شده و کم‌کم از بین خواهد رفت. این تکنیک ساده، تقریبا بدون‌درد و کمتر تهاجمی است و درصد موفقیت آن بالاست. این نوع تکنیک بیشتر برای درمان موکوسل کودکان کاربرد دارد.
لیزر دی‌اکسید کربن
لیزر دی‌اکسید کربن در جذب آب موثر عمل میکند و در نتیجه مایعات داخل کیست را به سمت بالا هدایت میکند و بدون آسیب رساندن به بافت‌های مجاور سبب تبخیر مایعات داخل کیست خواهد شد. لیزردرمانی موکوسل با تعدادی مزیت همراه است ازجمله دقت بالا، سرعت‌عمل سریع، بندآوردن همزمان خون و پیشگیری از بروز التهاب.
الکتروکوتر و کرایوتراپی(فریز یا سرمادرمانی)
این دو روش نیز در ریشه‌کن کردن کیست و یا زخم دهانی موثر هستند. دو مزیت کلیدی این دو تکنیک شامل آسیب ندیدن ساختارها و بافت‌های مجاور کیست و عملکرد عالی در بندآوردن خون میشود. انجام نشدن فرآیند بافت‌برداری تنها نقص تکنیک‌های فوق تلقی می‌گردد.
تزریق
تزریق کورتیکواستروئید به داخل زخم موکوسل نیز در درمان آن کاربرد دارد. تزریق کورتیکواستروئید زمانی کارساز است که تعداد موکوسل‌ها زیاد باشد و امکان شکاف دادن لب و دهان از چند ناحیه میسر نباشد.
عوارض و مشکلات درمان موکوسل دهانی
بعد از انجام جراحی، عوارض و مشکلات بسیاری با برش ناشی‌از جراحی مرتبط هستند ازجمله:
- عود کردن مجدد کیست درصورت خارج نشدن کامل کیست
- آسیب دیدن عصب‌های مجاور، غدد بزاقی یا کانال‌های بزاقی حین شکاف دادن زخم که این شرایط ممکن است منجر به ظاهر شدن مجدد کیست دهانی شود
- خونریزی
- آسیب‌دیدگی عصب در صورت وجود کیسه زیر زبان، بخصوص رشته لبی عصب مغزی
- احساس خارش و سوزش موقت پوست
دیدگاه کلی درباره موکوسل دهانی
درصد بهبودی موکوسل دهانی زمانی افزایش پیدا میکند که علت بروز آن به‌درستی تشخیص داده شود. این کیست‌ها معمولاً غیرسرطانی و خوش‌خیم هستند، از همین جهت مشکلات سلامتی را در درازمدت برای فرد به وجود نمی‌آورند. شاید احساس درد و ناراحتی اصلی‌ترین و مهمترین دغدغه بیماران باشد. درصورتی که از بروز موکوسل داخل یا اطراف دهان مطمئن شدید بلافاصله به پزشک مراجعه کنید.
