در حقیقت سالک یک ضایعه‌ی پوستی و زیرپوستی (زیر جلدی) عفونی از نوع گرانولوماتوز (برآمدگی و سفت و دانه دانه شدن نسج در اثر عفونت) است که باعث بروز زائده‌های نوک‌تیز روی پوست می‌شود که این زائده‌ها بعدا تبدیل به زخم (از نوع خشک یا مرطوب) می‌شوند.
سالک یک بیماری است که توسط دو گونه انگل لیشمانیا ماژور (L. major) و لیشمانیا تروپیکا (L. tropica) ایجاد می‌شود. این انگل‌ها اکثراً در مناطق هند، اطراف پاکستان، نواحی مدیترانه‌ای، کشورهای سابق شوروی، افغانستان، آفریقا و سودان یافت می‌شوند. این بیماری به طور عمومی در کودکان و جوانان رخ می‌دهد. میزبان اصلی این انگل‌ها انسان است و پشه‌ی خاکی نوعی (مانند P.papatasi در شبه‌قاره هند و P.sargenti در سایر مناطق) نقش ناقل را دارد.
انگل لیشمانیا ماژور باعث بروز زخم‌های مرطوب (سالک شهری) می‌شود. این نوع سالک بیشتر در مناطق بومی خاورمیانه، سودان، اتیوپی، نیجریه و آفریقا یافت می‌شود. جوندگان وحشی در این مناطق به عنوان مخزن این انگل عمل می‌کنند و پشه‌های خاکی نوع B.caucasicus و P.papatosi (دو نوع پشه) به عنوان ناقل‌های این انگل‌ها عمل می‌کنند. این پشه‌ها از جوندگان آلوده به انگل تغذیه می‌کنند و سپس انگل را به انسان‌ها منتقل می‌کنند.
دوره‌ی کمون بیماری سالک خشک، بین ۲ تا ۶ ماه است. در ابتدا یک جوش کوچک روی صورت پیدا می‌شود و این جوش به تدریج بزرگ شده و تبدیل به ضایعه‌ی پوستیِ زخمی می‌شود. زخم این ضایعه پوستی، در مرکز آن است و این ضایعه به صورت مدور است و مرز مشخصی دارد و در اطراف این ضایعه پوستی، مرز گوشتی زبری وجود دارد و از آن ماده عفونی ترشح می‌شود. سالک خشک ممکن است به صورت یک زخم واحد یا تعداد زیادی زخم در نقاط باز بدن (که با لباس پوشیده نشده‌اند) باشد. غدد لنفاوی معمولا بر اثر این بیماری ملتهب و بزرگ نمی‌شوند. این زخم‌ها بین ۱ تا ۲ سال بعد بهبود می‌یابند اما جای آن مانند یک جای جوش بزرگ و بدون رنگدانه پوستی، روی پوست می‌ماند. این انگل‌ها به وفور در بدن شخص آلوده وجود دارند و می‌توانند بر اثر تماس مستقیم (به معنای تماس خون یا مایعات یا مخاط شخص آلوده با خون یا مخاط بدن شخص پذیرنده) با شخص آلوده به سایر افراد منتقل شوند. حتی در مواردی ممکن است، این انگل با تماس پوستی به شخص دیگر منتقل شود که البته این حالت در صورتی رخ می‌دهد که پوست شخص پذیرنده زخمی باشد.
انگل لیشمانیا تروپیکا (L.tropica) موجب بروز زخم‌های مرطوب (به نام سالک روستایی) می‌شود. دوره کمون این بیماری بین ۲ تا ۶ هفته است. زخم‌های این نوع سالک متعدد هستند و بیشتر در پاها ایجاد می‌شوند. در ابتدا جوش‌هایی روی پوست پیدا می‌شوند که خارش دارند و این جوش‌ها ظرف دو هفته تبدیل به زخم می‌شوند. این بیماری اغلب موجب التهاب عروق لنفاوی می‌شود. بهبود کامل زخم‌ها در حدود ۲ تا ۶ ماه طول می‌کشد. به طور کلی در این بیماری تعداد انگل‌ها در بدن بیمار کم است.
علائم سالک
اصلی‌ترین نشانه‌ی این بیماری زخم‌های پوستی بدون درد هستند. علائم پوستی این بیماری ممکن است تنها یک یا دو هفته پس از گزیده شدن توسط پشه‌ی خاکی، بروز کنند. اما در مواردی ممکن است، بروز علائم بیماری ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد.
در افرادی که به این بیماری مبتلا شده‌اند و نشانه‌های پوستی بیماری نیز بروز کرده است، ممکن است بروزعلائم اصلی بیماری، بین ۱ تا ۵ سال بعد از بهبود کامل زخم‌های سالک، طول بکشد. این علائم عمدتا عبارتند از زخم‌هایی در دهان، بینی یا روی لب. سایر علائم عبارتند از:
- گرفتگی بینی یا آبریزش بینی
- خونریزی از بینی (خون دماغ شدن)
- تنگی نفس
تشخیص
برای تشخیص انگل سالک نمونه‌ای از پوسته‌ی اطراف زخم بیمار گرفته می‌شود و این نمونه بررسی می‌شود. نمونه‌برداری از بافت عمقی زخم و آزمایش آن نیز می‌تواند نشان‌دهنده‌ی آتروفی لایه اپیدرمیس پوست، نفوذ انگل به لنفوسیت‌ها و سلول‌های پلاسما و ماکروفاژ‌های حاوی انگل لیشمانیا تروپیکا باشد. در صورت بروز عفونت در زخم، تغییرات ناشی از تخریب و تحلیل رفتن بافت‌ها بسیار بیشتر خواهد بود.
درمان سالک
در صورتی که تعداد زخم‌ها کم باشد، از روش درمان موضعی استفاده می‌شود. در این روش ترکیب آنتیموان (سدیم سابگلوکونات یا گلوکانتیم lOOmg/ml) یا مپاکرین هیدروکلراید (۲ میلی گرم در ۱۰۰میلی لیتر آب مقطر) در داخل زخم تزریق می‌شود.
تزریقات درمانی برای سالک، اگرچه دردناک است، اما به صورت مکرر به فاصله سه روز و برای ۶ تا ۸ بار تکرار می‌شود. در برخی موارد، زمانی که شخص برای بار دوم به انگل آلوده می‌شود، ممکن است بیماری به شکل مزمن پیش برود. در این موارد، علاوه بر تزریق آنتیموان، از آنتی‌بیوتیک برای درمان و رفع زخم‌های سالک استفاده می‌شود.
اگر تعداد زخم‌های سالک بسیار زیاد باشد و احتمال پاسخگویی زخم‌ها به تزریق موضعی کم باشد، ممکن است ماده‌ی تیومالات سدیم با دوز ۲۰ میلی‌گرم به صورت تزریق میانی روزانه به بیمار تزریق شود. یکی از مواد دیگری که برای درمان سالک تزریق می‌شود، استیبوفن است که به صورت تزریق عضلانی انجام می‌شود. تقریباً ۳ تا ۵ میلی‌لیتر از این دارو به صورت روزانه به بیمار تزریق می‌شود تا لکه‌های سالک در صورت بروز در صورت را تسکین دهد و این تزریقات ۸ تا ۱۰ بار تکرار می‌شود.
سدیم آنتیمونی گلوکونات نیز داروی دیگری است که به صورت وریدی و با دوز ۶۰۰ میلی‌گرم در روز و به مدت ۱۰ روز تزریق می‌شود و به خصوص برای درمان زخم‌های متعدد، مفید است. اخیرا مشخص شده که تزریق داروی کتوکونازول با دوز ۲۰۰ تا ۴۰۰ میلی‌گرم در هر روز برای مدت ۴ تا ۶ هفته نیز می‌تواند نتایج خوبی در درمان سالک به همراه داشته باشد.
عوارض سالک
- خونریزی
- بروز سایر عفونت‌ها در بدن به خاطر ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن، که می‌تواند بسیارخطرناک باشد
- بد شکلی (به جا ماندن جای زخم سالک روی پوست)
در صورت بروز لیشمانیای احشایی، این بیماری مرگ‌آور خواهد بود. البته مرگ بیمار نه به خاطر خود بیماری، بلکه به خاطر عوارض ناشی از آن رخ می‌دهد. در صورتی که شما به ویروس HIV یا ایدز مبتلا باشید، احتمال ابتلای شما به این بیماری بیشتر است. عوارض این بیماری معمولا نسبت به درمان مقاوم هستند.
پیشگیری از سالک
موارد زیر را انجام دهید تا از سالک جلوگیری کنید، زیرا هیچ واکسن یا دارویی برای پیشگیری از این بیماری وجود ندارد و تنها راه مؤثر پیشگیری از آن، جلوگیری از گزیده شدن توسط پشه‌ی خاکی است:
- از لباس‌هایی استفاده کنید که بتوانند پوست شما را به طور کامل پوشش دهند. توصیه می‌شود شلوارهای بلند، بلوزهای با آستین بلند که درون شلوار قرار گیرند و جوراب‌های بلند را انتخاب کنید.
- روی نواحی برزنتی پوستتان که باز است، کرم‌های ضد حشره بزنید. همچنین در لبه پایینی شلوار و آستین خود از این کرم‌ها استفاده کنید. کرم‌هایی که حاوی ماده DEET هستند، بسیار مؤثر هستند.
- در فضای بسته خوابید و درون این فضا از اسپری حشره‌کش استفاده کنید.
- در طبقات بالای ساختمان خوابید. پشه‌های خاکی نمی‌توانند به خوبی پرواز کنند. همچنین در فاصله بین غروب تا طلوع آفتاب، از حضور در فضاهای باز خودداری کنید؛ زیرا در این زمان، فعالیت پشه‌های خاکی بیشتر است.
- هنگامی که در داخل فضای بسته هستید، از توری در و پنجره و سیستم تهویه‌ی هوا استفاده کنید.
- پشه‌بندی را به تشک خود متصل کنید و توجه داشته باشید که پشه‌های خاکی نسبت به پشه‌های معمولی، بسیار ریزتر هستند. در صورت امکان، داخل پشه‌بند را با حشره‌کش‌های Pyrethroid اسپری کنید.
- قبل از سفر به مناطق پرخطر، حتماً پشه‌بند، اسپری حشره‌کش و کرم ضد حشرات را به دست آورید.
